Page 48 - Ponad słowami kl.1

98 Podstawowe zasady polskiej pisowni

r Podstawowe zasady polskiej pisowni:
fonetyczna, morfologiczna, historyczna
i konwencjonalna

Kiedy piszemy o morzu, nad którym spędziliśmy wakacje, wiemy, że pisownia
tego wyrazu różni się od pisowni partykuły może, służącej do wyrażania wahania
czy przypuszczenia. Są to dwa różne słowa, podobnie jak bród i brud, Bug i Bóg.
Ale czy w takim razie pisząc Ziemianin, Polka, Mercedes, także myślimy o kimś
lub o czymś innym niż wówczas, gdybyśmy zastosowali zapis: ziemianin, polka,
mercedes? Dlaczego wyrazy zapisujemy właśnie tak, a nie inaczej?

czym jest ortografia i jakie rządzą nią zasady?
Ortografia to zbiór zasad poprawnego zapisu wyrazów i zwrotów. Reguły te wynikają z umowy
i tradycji. Zasad zapisu wyrazów w języku polskim jest sporo. Dzieje się tak m.in. dlatego, że
nie w każdym wypadku tej samej głosce odpowiada ta sama litera i odwrotnie – ta sama litera
często bywa znakiem różnych głosek. Przykładowo głosce [u] mogą odpowiadać w piśmie
litery u albo ó, a litera i w wyrazie igła oznacza samogłoskę, ale już w zapisie wyrazu miasto
jest znakiem spółgłoski j. Obowiązujące zasady pisowni polskiej znajdziemy m.in. w słowni-
kach ortograficznych. To tam przeczytamy, że dwuznak ch w wyrazach i formach pokrewnych
wymienia się na sz albo że przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo
(np. bladoróżowy) piszemy łącznie. Tak brzmią reguły polskiej pisowni. Wszystkie je możemy
sprowadzić do czterech ogólnych zasad, zwanych też podstawowymi zasadami polskiej
pisowni. Innymi słowy – każda z reguł wynika z konkretnej zasady ogólnej.
Ogólne zasady ortograficzne to:
• zasada fonetyczna;
• zasada morfologiczna;
• zasada historyczna;
• zasada konwencjonalna.
Zasada fonetyczna, czyli piszemy tak, jak słyszymy

Polega ona na tym, że wyrazy zapisujemy zgodnie z wymową. Pojedyncze głoski oddajemy
przy tym za pomocą pojedynczych liter, a także za pomocą dwuznaków (np. cz, sz, dz).
Według zasady fonetycznej zapisujemy wyrazy, takie jak: lampa, szafa, muzyka, czerwony
i mnóstwo innych. Łatwo zauważyć, że zasady tej nie stosuje się bezwzględnie. Stosujemy
ją, gdy zapisujemy wyraz obrazek, ale już nie wtedy, gdy piszemy obrazki (bo musielibyśmy
napisać: obraski). Gdyby zasada ta obowiązywała bezwarunkowo, wyraz kod na końcu zdania
(lub w połączeniach takich jak kod pocztowy) przybierałby taką samą postać graficzną, jaką
ma wyraz kot. Byłoby to jednak niezgodne z inną zasadą ortografii – morfologiczną.

babka, bo babek, czyli zasada morfologiczna
Zgodnie z tą zasadą niektóre wyrazy zapisujemy nieco inaczej, niż je słyszymy. Pisow-
nia odzwierciedla w tych przypadkach związki między wyrazami pokrewnymi (np. obraz
i obrazek) oraz między poszczególnymi formami gramatycznymi tego samego wyrazu
(np. obrazkiem i obrazek). Zasada morfologiczna działa jak gdyby „na przekór” zjawiskom
fonetycznym takim jak upodobnienia fonetyczne wewnątrz- i międzywyrazowe. Piszemy więc
zabawka (bo: zabawek), choć pod wpływem bezdźwięcznej głoski [k] dochodzi do ubez-
dźwięcznienia, którego efektem jest wymowa [zabafka]. Piszemy prośba (bo: prosić), choć